Het luisterboek maakt ook in Amerika gouden tijden door. De sonore bariton van inspreker Grover Gardner is een van de meest geliefde stemmen uit het vak.
Als Grover Gardner naar zijn werk gaat, kan hij bepaalde dingen niet dragen. Geen horloge. Geen sieraden. Geen gesteven overhemd. Geen gesteven wat dan ook. Niets wat kan ritselen, tikken, rammelen of op een andere manier geluid kan maken. ‘Het grootste deel van de dag zie ik eruit als een zwerver,’ zegt hij.
Die dresscode hoort bij zijn beroep: Gardner is een van de meest gewaardeerde en geliefde stemmen in de wereld van het luisterboek. Onder de ruim twaalfhonderd boeken die Gardner heeft ingesproken, zijn Alexander Hamilton van Ron Chernow, The Stand van Stephen King (speelduur: 48 uur) en de vier tot dusver gepubliceerde delen van The Years of Lyndon Johnson van Robert Caro. De inwoner van Medford (Oregon) werd in 2005 uitgeroepen tot Luisterboekinspreker van het Jaar en staat op de lijst met ‘De beste stemmen van de eeuw’ van het tijdschrift Audiofile. Gardner heeft ook een Audie gewonnen, de Oscar in de wereld van het audioboek. Zelfs als je zijn sonore bariton – door een criticus ooit omschreven als ‘schuurpapier en fluweel’ – over de telefoon hoort, is dat een ervaring waarvoor je best zou willen betalen.
Het luisterboek maakt gouden tijden door, een lichtpuntje in uitgeversland, waar zelfs de verkoop van e-boeken is gedaald. ‘We zien de afgelopen vijf jaar zowel in aantallen als in dollars een groei van meer dan 10 procent,’ vertelt Michele Cobb, directeur van de Audio Publishers Association. ‘Luisterboeken zijn tegenwoordig heel populair.’
Momenteel worden er in de VS jaarlijks ongeveer vijftigduizend audioboeken opgenomen, terwijl de verkoop het afgelopen jaar met 20 procent steeg.
‘We zagen al een enorme groei met de opkomst van de ipod en daarna in de afgelopen tien jaar met de smartphone,’ aldus Cobb. Diensten zoals Audm, dat gebruikmaakt van professionele insprekers (zoals Gardner) die hun stem lenen aan lange artikelen die in media zoals The New Yorker en Propublica worden gepubliceerd, en Libro.fm, dat een abonnement aanbiedt op een bibliotheek met meer dan honderdduizend luisterboeken, werken aan een verdere verbreding van de audiomogelijkheden voor luisteraars. Maar ondanks alle technologische innovaties die de evolutie van het luisterboek hebben versneld, is de schermvrije, paginavrije aantrekkingskracht bijna primitief en grijpt terug op een diepgewortelde mondelinge traditie. Er gaat iets onmiskenbaar kalmerends van uit als je wordt voorgelezen, zelfs als het verhaaltje voor het slapengaan niet zozeer een sprookje als wel een thriller is.
Ondanks alle lofbetuigingen, en hoe intiem de relatie tussen verteller en luisteraar ook kan zijn, is Gardner zich er zeer goed van bewust dat je zijn naam waarschijnlijk niet kent. En zo wil hij het ook graag. ‘Ze zeggen weleens: “Man, wat een geweldig boek. Maar wie het heeft ingesproken? Dat weet ik niet meer.” En dat is prima,’ zegt hij. ‘Ik ben blij dat je vergeten bent wie ik ben en dat je het boek geweldig vond, want dat is mijn werk.’
‘Je bent niet alleen de verteller. Je bent de regisseur. Je bent de decorontwerper, de decorbouwer, de choreograaf ’
In 1981 deed Gardner als jong acteur in Washington auditie bij het Talking Book-programma voor visueel gehandicapten van de Library of Congress, wat uiteindelijk leidde tot het onverkort opnemen van werken voor Books on Tape (pionier in de luisterboekenbranche. Het bedrijf is tegenwoordig onderdeel van uitgever Randomhouse). De leesboekbranche zag er destijds heel anders uit: de grote uitgeverijen deden weinig in luisterboeken en de audioboeken die ze wel uitbrachten waren ingekort en werden ingesproken door bekende personen. De beperkte hoeveelheid onverkorte luisterboeken die werden uitgebracht, zat verpakt in lelijke dozen met tientallen cassettes – en later in lelijke dozen met cd’s. Halverwege de jaren negentig veranderde alles; de verspreiding van het internet maakte het voor luisteraars mogelijk om eenvoudig onverkorte luisterboeken te kunnen downloaden. In 1995 werd de internetgigant voor luisterboeken Audible, nu een dochter van Amazon, opgericht. Volgens de Audio Publishers Association werd meer dan 87 procent van de in 2016 verkochte luisterboeken gedownload.
Gardners lievelingstitels zijn onder andere The Civil War van Shelby Foote, News of the World van Paulette Jiles, The Cider House Rules van John Irving, The Adventures of Augie March van Saul Bellow (‘dat is van jaren geleden, maar ik krijg er nog steeds e-mails over’), David Rosenfelts mysteriereeks over Andy Carpenter en de Lyndon B. Johnson-biografie. (‘Man, ik hoop dat Caro de vijfde af heeft voor ik te oud ben om in te spreken en mijn tanden eruit vallen,’ zegt Gardner. ‘Van mij mag hij er nog tien schrijven, want ik vind ze prachtig.’)
Lichamelijk zware baan
Gardner begint elk project, niet geheel verrassend, met het lezen van het desbetreffende boek en met een gedetailleerde visualisatie van de personages en gebeurtenissen die erin worden beschreven. Dat werkt: zijn vertelling roept levendige beelden op van de situatie, of het verhaal zich nu afspeelt in de straten van New York in Joseph Mitchells Up in the Old Hotelof langs de oevers van de Mississippi in The Adventures of Huckleberry Finn. ‘Als je de situatie in je hoofd naspeelt, is dat wat de luisteraar te horen krijgt,’ legt Gardner uit. Bij dat naspelen maakt hij ook veel bewegingen in de opnamestudio (vandaar de zo goed als geluidloze kleding die hij draagt), onmisbaar, ook al ziet het gehoor er niets van – zo schuift hij tijdens een gesprek tussen twee personages heen en weer of maakt hij driftige gebaren om een ruzie kracht bij te zetten. Hij moet er alleen wel voor zorgen dat hij vlak bij de microfoon blijft.
Op een gemiddelde dag brengt een inspreker tussen de vier en zes uur door in de studio. Een uur band kost twee à tweeënhalf uur opnemen. (Volgens Business Insider kunnen insprekers die geen bekende persoonlijkheid zijn 100 tot 500 dollar per uur definitieve band vragen.) Gardners langste project was het elfdelige The Story of Civilization van Will en Ariel Durant. Hij deed bijna duizend uur over dat boek – meer dan 41 achtereenvolgende dagen achter de microfoon. ‘Een van de aardige complimenten op Audible over dat boek is van iemand die opmerkt dat het net lijkt alsof ik nooit heb gepauzeerd,’ herinnert Gardner zich. ‘Het is belangrijk dat je het hele boek door voortdurend je energie en je stem op hetzelfde niveau houdt. Je wilt niet dat het klinkt alsof je er eeuwen over hebt gedaan om het in te spreken. Je wilt dat het klinkt alsof je het in één ruk hebt voorgelezen.’
Anders dan bij toneel, waarbij bereik heel belangrijk is, hoeft Gardner voor zijn werk niet zo behoedzaam met zijn stembanden om te gaan, hoewel hij wel behoorlijk voorzichtig is met luide gesprekken in rumoerige cafés en met iets vervelends als verkoudheid. Maar hij benadrukt herhaaldelijk dat het inspreken van luisterboeken lichamelijk een zware baan is. ‘Als een auteur besluit dat hij zijn boek wil inspreken, is het eerste wat hij zegt: “Wat is dat ongelooflijk vermoeiend!”’ vertelt Gardner, die ook studioregisseur is voor de uitgeverij van luisterboeken Blackstone Audio.
‘Ik noem geen namen, maar er is een auteur die we echt hebben moeten overtuigen,’ vertelt Chris Lynch, directeur en uitgever van Simon & Schluster Audio. ‘Ze had enkele van haar boeken ingesproken en wij zeiden: “De recensies zijn niet best. We willen er nu graag een acteur voor vragen.” En de auteur wilde wat het beste was voor het boek, dus uiteindelijk ging ze ermee akkoord.’
Goochelen in je hoofd
Gardners advies aan aspirant-insprekers is om je met een digitale recorder en een boek terug te trekken in een kamer en zonder te stoppen een uur lang voor te lezen. ‘Zeg me dan of je het nog steeds wilt worden. Het antwoord is vaak nee,’ vertelt hij. ‘Als je gaat analyseren welke componenten allemaal nodig zijn voor het goed inspreken van een luisterboek, zul je versteld staan. Alle dingen waarmee je aan het goochelen bent in je hoofd, je lijf, je keel en je stem.’ Zelfs geroutineerde insprekers van voice-overs vinden luisterboeken ‘een totaal andere discipline’.
‘Als je afkomstig bent uit een wereld waarin het erom gaat dat je de aandacht trekt met je stem, dat je de luisteraar moet boeien – Morgen, grote uitverkoop! – dan werkt dat niet bij luisterboeken,’ legt Gardner uit. ‘Als ik luister naar de klank van je stem, mis ik de inhoud van het boek. In ons werk gebruiken we vaak het woord ‘transparantie’. Je wilt dat mensen vergeten. Je wilt dat mensen opgaan in het verhaal.’ Hij citeert de vuistregel die een bevriende producer hanteert bij het evalueren van luisterboekaudities: ‘Als ze dertig seconden nadat ze op ‘play’ heeft gedrukt helemaal in het verhaal zit, is het goed. Als ze nog steeds nadenkt over de klank van de stem van de verteller, is het niet goed.’
Gardner beschrijft de wereld van het audioboek als een hechte, hartelijke gemeenschap, en ook een steeds verder opbloeiende, duidelijk recessiebestendige branche. ‘Voor de luisteraars van audioboeken is het luisterboek het laatste wat ze opgeven,’ zegt hij. En veel luisteraars zijn net zo verknocht aan hun favoriete insprekers. Zo zijn er de opnames van de Harry Potter-boeken door Jim Dale en Stephen Fry, elk met een verbijsterend uitgebreide, driedimensionale keur aan personages. Voor velen is David Sedaris’ onmiskenbare, lichtelijk nasale stemgeluid (zoals te horen op NPR en This American Life, maar ook op opnames van zijn eigen boeken) onlosmakelijk verbonden met zijn proza. Toni Morrison spreekt haar romans in met dezelfde bedachtzaamheid en poëzie als waarmee ze die heeft geschreven. Het overlijden van Tom Wolfe en Philip Roth zou fans ertoe kunnen aanzetten om nog eens van het werk van Harold N. Cropp te genieten, wiens verbale acrobatiek zo prachtig het beeldende proza van Wolfe verwoordt, of van Ron Silver, die Roths Joodse personage uit New Jersey heel mooi neerzet.
‘Een beroemd acteur is wel goed voor de publiciteit, maar die zakt in als de beroemde acteur geen beroemde verteller blijkt te zijn’
Bekende persoonlijkheden worden weleens ingezet als inspreker, zoals Anne Hathaway (The Wonderful Wizard of Oz) en Nicole Kidman (To the Lighthouse van Virginia Woolf), maar het gebeurt eigenlijk zelden. ‘Ik denk niet dat Scarlett Johansson een concurrente van me is bij het binnenhalen van inspreekwerk voor luisterboeken,’ zegt Gardner. Soms leidt het tot een schitterend resultaat, zoals bij Colin Firth die The End of the Affair van Graham Greene voorleest, maar niet vaak. ‘Een beroemd acteur is wel goed voor de publiciteit, maar die zakt in als de beroemde acteur geen beroemde verteller blijkt te zijn,’ aldus Chris Lynch.
‘Tegenwoordig weten de fans wie de goede vertellers zijn. Uiteindelijk kan het hun niets schelen of het een bekend iemand is of niet.’
Wat betreft zijn eigen status als bekend persoon: Gardner wordt zelden herkend. Het is weleens gebeurd in een vliegtuig en een keer door de postbode. ‘Mensen zeggen weleens: “Ken ik uw stem niet van een reclamespotje?” Dan zeg ik: “Nee, waarschijnlijk niet.” ’ Maar dat ontbreken van roem wordt ruimschoots goedgemaakt door het voorrecht om dit unieke werk te kunnen doen, een onemanshow in de ware zin van het woord. ‘Je bent niet alleen de verteller. Je bent de regisseur. Je bent de decorontwerper, de decorbouwer, de choreograaf,’ vertelt Gardner. ‘Je bent de casting director, want je moet uitzoeken wie al die mensen zijn en hoe ze moeten klinken. In geen ander onderdeel van het acteursvak heb je zo veel zeggenschap over de aanpak van het materiaal.’
‘En je leest een paar van de beste verhalen die ooit geschreven zijn,’ voegt hij eraan toe. ‘Daar kan niets tegenop.’
© 360 Magazine/The Village Voice – Molly Fitzpatrick